Imao je tek osnovnu školu, a svom narodu podario je dva fonda: književni, koji nosi njegovo ime, i fond za podizanje srpskog univerziteta

Ilija Milosavljević rođen je na samom početku 19. veka, 1800. godine u selu Kolari pored Smedereva.
Posle propasti I srpskog ustanka, 1813. godine, njegova porodica – otac Milosav, po zanimanju abadžija, krojač suknenih odela, i majka Jovanka – bila je prinuđena da se iz rodnog sela iseli preko Dunava u Crepaju kod Pančeva. Trinaestogodišnji Ilija je već tada počeo da trguje – kupovao je ribu od alasa i prodavao je prebeglim Srbima. Po turskoj amnestiji porodica Milosavljević vratila se u Kolare, ali je trgovački duh odveo Iliju u Beograd.
Kratko je boravio u Beogradu, a potom se uputio u Pančevo kod svog rođaka Đorđa Jovanovića Servijanca, koji ga je vrlo brzo poslao u Vršac u trgovinu bojeći se prgave naravi svog mladog šesnaestogodišnjeg rođaka. No, Kolarac uči što se može naučiti o trgovini i ponovo se vraća u Beograd. Radi u više trgovinskih radnji, ali najduže ostaje kod Milutina Radovanovića, tada najpoznatijeg beogradskog trgovca.
Kolarac se 1827. godine ženi njegovom ćerkom Sinđelijom, i preduzimljiv i vredan, ubrzo otvara svoj dućan, u svojoj kući u Dubrovačkoj ulici (danas ulica Kralja Petra I), na Zereku, odnosno padini prema Dorćolu. Odmah je u svojoj firmi zaposlio rođenu braću, Tasu, Mitu i Ranka. Bili su složni, vredni i zaradili su toliko da su uskoro kupili kuću na Velikoj pijaci (danas Studentski trg, pored Etnografskog muzeja).
Međutim, Knez Miloš nije dozvoljavao da se svako bogati kako hoće, bez njegove kontrole i učešća. U krvi je ugušio Đakovu bunu, a Iliji Kolaracu je zaplenio kuću sa dućanom na lepom mestu. Ilija prelazi u Pančevo i tamo ponovo osniva firmu. Najpre je kupovao i prodavao svinje, ali se vrlo brzo preorijentisao na trgovinu žitaricama. Uskoro postaje poznat u trgovačkom svetu duž Dunava i Save, kojima plove brodovi sa njegovim teretom.
Sinđelija i Ilija nisu imali dece. Ilija je u svetu svašta video i zaključio da je srpskoj deci najpotrebnije obrazovanje. Zato Kolarac počinje da potpomaže izdavanje knjiga. U početku je finansirao prevođenje i štampanje zabavne književnosti, pa je zabeleženo da je zahvaljujući Kolarcu prvi put na srpski jezik preveden roman „Grof Monte Kristo“.
U leto 1855. godine Sinđa umire u Pešti, a Ilija je sahranjuje na Tašmajdanskom groblju, pored crkve Svetog Marka u Beogradu. Vezan za ženu i posle smrti, sledeće godine i on se vraća u Beograd, gde zida dve kuće, jednu na Varoš kapiji, a drugu na trgu kod Narodnog pozorišta, na uglu današnjih ulica Kolarčeve i Makedonske, gde se sada nalazi tržni centar na Trgu republike. Zgrada poznata kao „Kolarčevo zdanje“, imala je stambeni deo i deo koji je služio za izdavanje. U njoj se, pored čuvene pivnice „Kolarac“, jedno vreme nalazila čak i katolička kapela, a zatim glavna pošta, pa telegraf i prva telefonska centrala. Sala pivnice je bila idealno mesto za održavanje balova, a istovremeno je bila i prva stalna bioskopska sala u Beogradu.
Ilija Milosavljević Kolarac je u Beogradu nastavio da se bavi trgovinom. Trgovao je solju, nabavljao državi šalitru, koja je bila neophodan sastojak za pravljenje baruta, a ulagao je i u neke rudnike. Međutim, nije ga napuštala misao da potpomaže srpsku prosvetu i književnost. Rezultat te njegove želje i prijateljstva sa dr Kostom Cukićem, koji je doktorirao filozofiju na Hajdelbergu, bio profesor na Visokoj školi i ministar finansija u vladi Ilije Garašanina, bilo je osnivanje „Književnog fonda Ilije Milosavljevića Kolarca“ 1861. godine. Cilj fonda je bio štampanje knjiga srpskih pisaca, za šta je Kolarac svake godine davao 100 dukata, a odluku o dobitnicima potpore donosio je odbor sastavljen od najuglednijih ljudi tog doba. Činili su ga: Kosta Cukić, Ljubomir P. Nenadović, Josif Pančić, Dimitrije Matić, Panta Jovanović, Emilijan Josimović i Miloje Lešjanin. Iste godine Kolarac je u Novom Sadu prisustvovao obeležavanju stogodišnjice rođenja Save Tekelije, kojom prilikom je Novosađanima dao prilog od 400 dukata za osnivanje Pravne akademije. Do osnivanja akademije nije došlo, ali je novcem rukovodila Matica srpska.
Možda inspirisan ličnošću Save Tekelije, Kolarac donosi odluku da čitavo svoje imanje ostavi srpskom narodu za osnivanje Univerziteta.
U tom smislu 1877. godine sačinio je testament, u kome, između ostalog, stoji jedna značajna rečenica koja je odlikovala dobrotvore 19. veka, a koja je danas tako retka: „Sve svoje imanje zaveštavam na korist moga naroda“.
Ali, kao da je neko želeo da Kolarca pokoleba u ovoj odluci. Iste godine biva optužen za veleizdaju i upućen na preki vojni sud!
U kaznionicu u Požarevcu sproveden je 1878. godine, u sedamdeset osmoj godini.
Prilikom izricanja presude, prema zapisima hroničara, Kolarac je kazao: „Ne priznajem da sam ikada bio veleizdajnik i da za to mogu biti osuđen.”
Na izdržavanje kazne Kolarac je otišao zdrav i krepak. Tamo je proveo nekoliko meseci, da bi po proglašenju nezavisnosti Srbije u avgustu 1878. godine bio pomilovan. Kući se vratio skrhan i bolestan. Umro je u oktobru iste godine u svojoj kući na Pozorišnom trgu u Beogradu.
Početkom te 1878. godine, pre zatvaranja, sudu je predat njegov testament. Pred smrt je rekao prijateljima da kad umre njegovo telo prenesu u sobu koju je namenio za tu priliku, ali da pre toga zapečate sve njegove kase, pa tek onda da se pobrinu za njega.
Kad je otvoren i pročitan testament, podržane od tadašnjih vlasti, dve sinovice povele su sudski spor za njegovo poništenje. Postupak je trajao pune tri godine. Tek 1881. godine, testament je postao pravosnažan, a odbor koji je odredio sam Kolarac preuzeo je fondove na dalju upravu.
Prema testamentu, zadužbinu Ilije Milosavljevića Kolarca čine dva fonda: književni fond Ilije M. Kolarca i fond za podizanje srpskog univerziteta. Kolarac je tražio da se iz celokupnog njegovog imanja obrazuje fond iz koga će se vremenom podići srpski univerzitet koji treba da se nazove „Univerzitet Ilije M. Kolarca osnovan sopstvenim trudom na korist svoga naroda“. Naložio je i da se od gotovine novca „izdvoji 10.000 dukata cesarskih i dade mome književnom fondu koji već postoji pod imenom Književni fond Ilije M. Kolarca”.
Predvideo je da se uloženi kapital od jedne trećine umnožava, a da se dve trećine troše na književnost. Zapisao je da se iz tog fonda nagrađuju dobra književna dela, ali ne samo Srba „iz današnje kneževine, nego dobra književna dela Srba iz sviju predela srpskih, no i to samo dela pisana ćirilicom”.
Godišnji računi fondova moraju se predati javnosti preko novina. Samo do 1914. godine iz Književnog fonda Kolarčeve zadužbine izdato je oko 120 knjiga. Između dva svetska rata, pored ostalih izdanja, objavljena su dela Ive Andrića, Miloša Đurića, Milana Budimira, Aleksandra Belića, Isidore Sekulić, Ivana Đaje i mnogih drugih.
Odbor Kolarčeve zadužbine doneo je 26. juna 1927. godine odluku o podizanju Kolarčevog univerziteta. Prema toj odluci Univerzitet bi trebalo da se shvati „kao ustanova koja bi držala sredinu između državnih i narodnih univerziteta”. S prvima bi imao sličnosti i uređenja, sistematska predavanja, naročite kurseve za vežbanja, polaganje ispita i izdavanje diploma i uverenja, a s onim drugima, što bi mu predavanja i kursevi bili podešeni za širu publiku.
Tokom vremena i ratova na prostoru Srbije i Zadužbina Ilije Kolarca i njeni fondovi trpeli su razne uticaje, rušenja, eksproprijaciju. Ipak, 1. aprila 1992. godine vraćen joj je položaj zadužbine.
Delovanje Zadužbine Ilije M. Kolarca, odnosno Kolarčevog narodnog univerziteta u Vasinoj ulici u Beogradu, traje već preko 125 godina. Danas Kolarčeva zadužbina svoju delatnost razvija kroz specijalizovane centre (Centar za predavačku delatnost, Centar za muziku, Centar za nastavu stranih jezika, Centar za izdavačku delatnost sa knjižarom „Aleksandar Belić“, Likovna galerija, Muzička galerija i Biblioteka).

M.H.
(2009)